Streszczenie: I. Upośledzenie umysłowe: 1. Wprowadzenie; 1.1. Definicja upośledzenia umysłowego; 1.2. Różnicowanie z demencją; 1.3. Terminologia; 2. Dane statystyczne dotyczące upośledzonych umysłowo; 2.1. Dane liczbowe dotyczące szkolnictwa specjalnego w Polsce w zakresie upośledzenia umysłowego; 2.2. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego; 2.3. Klasyfikacja biomedyczna; 2.4. Klasyfikacja psychopedagogiczna; 2.4.1. Pomiary inteligencji i jej stopnie; 2.5. Klasyfikacja według kryterium wyuczalności i wychowalności; 2.6. Klasyfikacja według kryteriów tzw. psychologicznych; 2.7. Klasyfikacja według kryterium ewolucyjnego: wiek chronologiczny i wiek umysłowy; 2.8. Klasyfikacja według kryterium społecznego; 2.9. Klasyfikacja według kryterium osobowościowo-społecznego; 2.10. Klasyfikacja według kryterium typów układu nerwowego; 2.11. Klasyfikacja według kryterium patopsychologicznego; 4. Etiologia upośledzenia umysłowego; 4.1. Problematyka przyczyn endo- i egzogennych; 4.1.1. Różnicowanie oligofrenii i demencji; 4.1.2. Zestawienie różnych czynników oligofrenii genetycznych, chromosomalnych i metabolicznych; 4.1.3. Wpływ organizmu matki; 4.1.4. Uszkodzenia przy porodzie; 4.1.5. Choroby infekcyjne OUN w pierwszym okresie życia pozapłodowego; 4.1.6. Przykłady wyodrębnionych jednostek upośledzenia umysłowego; a) Zespół Downa; b) Dziecięce porażenie mózgowe; c) Padaczka; 5. Charakterystyka dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo na podstawie badań patopsychologicznych; 5.1. Przyjęta definicja oligofrenii i jej uzasadnienie; 5.2. Swoiste cechy intelektualne oligofreników; 5.2.1. Globalny charakter deficytu umysłowego oligofreników; 5.2.2. Trudności w uogólnianiu; 5.2.3. Dynamizm procesów myślenia; 5.2.4. Niedojrzałość aparatów poznawczych; 5.2.5. Ubóstwo intelektualne; 5.2.6. Stwierdzenie wymienionych cech metodą warunkowania; 5.2.7. Cechy oligofreników w aspekcie postaw emocjonalnokonkretnych; 5.2.8. Problem zależności przystosowania się do życia od deficytu umysłowego; 5.3. Zmiany i zaburzenia psychofizyczne towarzyszące upośledzeniu umysłowemu; 5.3.1. Zmiany w wyglądzie zewnętrznym; 5.3.2. Zmniejszona sprawność fizyczna; 5.3.3. Korelacja upośledzenia umysłowego z funkcjonowaniem analizatorów; 5.3.4. Korelacja upośledzenia umysłowego z zaburzeniami mowy oraz wady mowy u upośledzonych umysłowo; 5.4. Sylwetki dzieci oligofrenicznych na podstawie obserwacji pedagogicznych; 5.5. Syntetyczne tabele uwarunkowań biopsychicznych u dzieci oligofreników; 5.6. Charakterystyka deficytu upośledzenia umysłowego w systemie pojęć cybernetycznych; 5.6.1. Dwa piony działalności organizmu; a) Pion informacyjny; b) Pion zasileniowy; 6. Rewalidacja dzieci lżej upośledzonych umysłowo; 6.1. Wprowadzenie; 6.2. Różnicowanie oligofrenii z ociężałością umysłową; 6.3. Zestawienie trudności oligofreników z trudnościami dzieci normalnych; 6.4. Podstawowe trudności dzieci oligofrenicznych w procesach uczenia się; 6.4.1. Aspekty badań psychologicznych; 6.4.2. Aspekty dyrektyw pedagogiki specjalnej; 6.4.3. Wytyczne do pracy rewalidacyjnej z oligofrenikami w szkole; 6.5. Ujęcie całokształtu metod rewalidacyjnych dla dzieci oligofrenicznych przez M. Grzegorzewską; 7. Przysposobienie zawodowe jednostek upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim; 8. Rewalidacja dzieci i młodzieży głębiej upośledzonych umysłowo (w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim); 8.1. Wprowadzenie; 8.2. Zadania rewalidacji dzieci głębiej upośledzonych; 8.2.1. Nawiązanie kontaktu ze światem dzieci najgłębiej upośledzonych umysłowo; 8.2.2. Znaczenie procesów emocjonalnych u jednostek głęboko upośledzonych; 8.2.3. Usprawnianie podstawowych mechanizmów życiowych ruchu i rytmu; 8.2.4. Nawiązanie kontaktu ze światem dzieci umiarkowanie i znacznie upośledzonych umysłowo; 8.2.5. Usprawnianie czynnościowe; a) Wyrabianie zaradności życiowej; b) Wypracowywanie form współżycia społecznego; 8.2.6. Kształcenie mowy; 8.3. Metody rewalidacji głębiej upośledzonych; 8.3.1. Przykład wykorzystywania form życia zakładowego; 8.3.2. Znaczenie domu rodzinnego; 8.3.3. Szkoły życia; 8.3.4. Rodziny zastępcze; II. Zaburzenia sensoryczne: 1. Wprowadzenie do zaburzeń sensorycznych; 1.1. Działalność analizatorów wzroku i słuchu w życiu człowieka; 1.2. Zaburzenia sensoryczne, tzw. deprywacja sensoryczna i jej konsekwencje; 1.2.1. Konsekwencje biopsychiczne; 1.2.2. Konsekwencje psychospołeczne deprywacji sensorycznej; 1.3. Mechanizmy dążące do przezwyciężenia deprywacji sensorycznej; 1.3.1. Mechanizmy obronne adaptacyjne, tzw. kompensacja zmysłów; 1.3.2. Kompensacja zmysłów w obrębie tego samego analizatora; 1.3.3. Kompensacja zmysłów poprzez współdziałanie innych analizatorów; 1.3.4. Wyobrażenie zastępcze; 1.3.5. Niektóre pozytywne konsekwencje deprywacji; 2. Niewidomi; 2.1. Wprowadzenie; 2.1.1. Definicja i oficjalne określenie ślepoty; 2.1.2. Rodzaje ślepoty i ich terminologia; 2.1.3. Kalectwa sprzężone ze ślepotą; 2.2. Ogólna charakterystyka skutków braku lub zaburzeń w funkcjonowaniu analizatora wzroku; 2.2.1. Konsekwencje ściśle poznawcze; 2.2.2. Wpływ na orientację przestrzenną i sprawność ruchową; 2.2.3. Konsekwencje społeczne; 2.2.4. Ogólna sprawność fizyczna u niewidomych; 2.2.5. Stosunek ludzi widzących do niewidomych; 2.3. Dane statystyczne dotyczące niewidomych w świecie; 2.4. Etiologia ślepoty; 2.5. Podstawy neurofizjologiczne i psychologiczne funkcjonowania analizatora wzroku w normie i w patologii; 2.5.1. Geneza i znaczenie przystosowawcze analizatora wzrokowego; 2.5.2. Funkcjonowanie systemu wzrokowego i jego zakres; 2.5.3. Asocjacje międzyanalizatorowe wraz z procesami emocjonalnymi; 2.6. Regulacyjno-kompensacyjne mechanizmy niewidomych; 2.6.1. Kompensacja zmysłów; 2.6.2. Charakterystyka działalności na uszkodzonych zmysłach w sytuacji uszkodzenia wzroku; 2.6.3. " Zmysł przeszkód "; 2.6.4. Kompensacyjne znaczenie mowy; 2.6.5. Wyobrażenia zastępcze u niewidomych; 2.7. Badania psychologicznych dotyczące wpływu ślepoty na jednostkę niewidomą; 2.8. Zarys osobowotwórczych warunków życia niewidomych; 2.8.1. Trudności poznania psychiki niewidomych; 2.8.2. Osobowotwórczy wpływ depresji związanej z brakiem wzroku; 2.8.3. Utrudnienia w kształtowaniu się osobowości niewidomego wynikające ze stosunku otoczenia; 2.8.4. Niebezpieczeństwa dla prawidłowego ukształtowania się osobowości; 2.8.5. Osobowotwórczy wpływ nie zrealizowanych potrzeb; 2.9. Rewalidacja niewidomych; 2.9.1. Wprowadzenie; 2.9.2. Zarys podstawowych zasad tyflopedagogicznych; 2.9.3. Zagadnienia realizacji omawianych zasad w odniesieniu do małych dzieci i dzieci przedszkolnych; 2.9.4. Problemy rewalidacji dzieci szkolnych; a) Uwagi ogólne; b) Problem integracji z dziećmi widzącymi; c) Program nauczania w szkole dla niewidomych; d) Metoda nauczania w szkole specjalnej dla niewidomych; 2.10. Wychowanie rewalidacyjne moralno-społeczne; 2.11. Wychowanie fizyczne niewidomych; 2.12. Wychowanie przez sztukę i estetykę; 2.13. Kształcenie zawodowe niewidomych; 2.14. Wynalazki techniczno-naukowe w służbie niewidomych; 3. Niedowidzący; 3.1. Wprowadzenie; 3.2. Etiologia i postaci niedowidzenia; 3.3. Częstość występowania niedowidzenia; 3.4. Charakterystyka dzieci niedowidzących z punktu widzenia potrzeb okulistycznych; 3.5. Wpływ niedowidzenia na sylwetkę psychiczną i fizyczną dziecka; 3.6. Rewalidacja dzieci niedowidzących; 3.6.1. Ogólne zasady oddziaływań rewalidacyjnych; 3.6.2. Nauczanie dzieci niedowidzących; 3.6.3. Urządzenie szkoły dla niedowidzących; 3.6.4. Ogólne usprawnienia fizyczne dziecka niedowidzącego; 3.6.5. Synteza potrzeb rewalidacyjnych dzieci niedowidzących; 3.7. Wybór zawodu dla niedowidzących; 4. Dzieci niewidome upośledzone umysłowo; 4.1. Wprowadzenie; 4.2. Ogólna charakterystyka tego sprzężonego kalectwa; 4.3. Zarys charakterystyki tych dzieci i ich potrzeb rewalidacyjnych; 5. Instytucje pracujące aktualnie dla niewidomych; 5.1. Tyflologiczna działalność Zakładu dla Niewidomych w Laskach; 5.2. Działalność Polskiego Związku Niewidomych; 6. Jednostki z uszkodzonym słuchem ( dzieci głuche i niedosłyszące ); 6.1. Wprowadzenie; 6.2. Uwarunkowanie przystosowania się stopniem utraty słuchu; 6.3. Uwarunkowanie przystosowania się przez okres utraty słuchu; 6.3. Pomiar utraty słuchu; 6.4. Definicja głuchoty i terminologia; 6.5. Klasyfikacja uszkodzeń słuchu; 6.5.1. Klasyfikacja według czasu wystąpienia głuchoty; 6.5.2. Klasyfikacja według rodzajów wpływów wewnątrz- czy zewnątrzpochodnych; 6.5.3. Klasyfikacja według lokalizacji uszkodzenia; 6.5.4. Klasyfikacja audioterapeutyczna; 6.6. Ogólna charakterystyka przyczyn zaburzeń słuchu; 6.7. Dane statystyczne dotyczące upośledzeń słuchu; 6.7.1. Rozpowszechnienie głuchoty w świecie; 6.7.2. Rozpowszechnienie głuchoty w Polsce; 6.8. Problematyka wpływu upośledzenia słuchu na warunki poznawczo-emocjonalne jednostki głuchej; 6.8.1. Obserwacje i badania neurofizjologiczno-psychologiczne; 6.8.2. Upośledzenie analizatora słuchowego w zakresie I układu sygnałowego; 6.8.3. Wyobrażenia zastępcze; 6.8.4. Posługiwanie się analogią; 6.8.5. Zastępstwo zmysłów; 6.8.6. Konsekwencje braku słuchu w zakresie II układu sygnałowego; 6.8.7. Wybrane badania psychologiczne nad wpływem zaburzenia słuchu; 6.9. Wpływ głuchoty na przeżycia emocjonalno-społeczne i na kształtowanie się osobowości jednostek z uszkodzonym słuchem; 6.9.1. Podstawowe emocjonalne zaburzenia słuchu; 6.9.2. Przeżycia uczuciowo-społeczne głuchych; 6.9.3. Mechanizmy obronne; 6.9.4. Utrwalające się postawy i właściwości charakterologiczne głuchych; 6.10. Zaburzenia funkcji somatycznych i ruchowych w związku z głuchotą; 6.11. Rewalidacja jednostek z uszkodzonym słuchem; 6.11.1. Wprowadzenie; 6.11.2. Rewalidacja małego dziecka głuchego; 6.11.3. Poradnictwo specjalistyczne dla rodziny; 6.11.4. Wychowanie przedszkolne dziecka głuchego; 6.11.5. Nauka czytania z ust; 6.11.6. Nauka mowy artykułowanej; 6.11.7. Zagadnienia migów; 6.11.8 Nauka szkolna dzieci głuchych; a) Dyskusja: szkoła normalna czy specjalna; b) Obecne warunki nauczania w szkole specjalnej dla głuchych; c) Swoiste zadania szkoły specjalnej dla głuchych; d) Dziecko głuche w szkole dla słyszących; e) Problem pogłębiania znajomości języka mówionego; f) Zagadnienie metod nauczania dzieci głuchych; g) Wartości metody ośrodków pracy dla młodszych dzieci głuchych; h) Przykładowe zbieżności metody ośrodków z metodą Udena i Zykowa; i) Zagadnienie nauczania prawidłowych zasad artykulacyjnych; 6.12. Synteza potrzeb rewalidacyjnych dziecka głuchego; 6.13. Aparatura elektroakustyczna jako nowoczesna podstawa rewalidacji głuchych; 6.14. Przygotowanie zawodowe jednostek z upośledzonym słuchem; 6.15. Swoiste potrzeby rewalidacyjne dzieci niedosłyszących; 6.15.1. Definicja niedosłyszenia i jego miejsce w ogólnej klasyfikacji głuchoty; 6.15.2. Swoistości psychiczne i potrzeby rewalidacyjne dzieci niedosłyszących; 6.15.3. Rewalidacja dzieci niedosłyszących; 6.15.4. Szkoły dla niedosłyszących; 7. Upośledzenie słuchu połączone z innymi kalectwami; 7.1. Wprowadzenie; 7.2. Ogólne potrzeby dzieci z wielorakimi upośledzeniami; 7.3. Dzieci głuche upośledzone umysłowo; 8. Działalność Polskiego Związku Głuchych; 9. Głucho-niewidomi; 9.1. Wprowadzenie; 9.2. Dane podstawowe; 9.2.1. Definicja i terminologia; 9.2.2. Klasyfikacja; 9.2.3. Częstość występowania głucho-ślepych na świecie i w Polsce; 9.2.4. Etiologia zjawiska; 9.3. Zarys charakterystyki wpływów głucho-ślepych na procesy bio-fizjo-psychiczne (według literatury specjalistycznej); 9.3.1. Odmienność reakcji od ludzi pozazmysłowych; 9.3.2. Trudności badań aksjologiczno-dedukcyjnych; 9.3.3. Brak dostosowanych narzędzi badawczych; 9.3.4. Trudności w porozumiewaniu się; 9.3.5. Wartości diagnostyczne obserwacji uczestniczącej; 9.3.6. Diagnozowanie a badanie naukowe; 9.4. Biologiczne uwarunkowania głucho-ślepoty; 9.5. Uwarunkowania neurofizjologiczne i neuropsychiczne; 9.6. Zarys wyników badań psychologicznych; 9.7. Obserwacje psychopedagogiczne dzieci głucho-niewidomych ze szczególnym uwzględnieniem sfery uczuciowej; 9.7.1. Wprowadzenie; 9.7.2. Procesy emocjonalne głucho-niewidomych przed rewalidacją; a) Wybuchy niepohamowanych emocji negatywnych; b) Impulsy niszczycielskie; c) Żądza posiadania; 9.7.3. Zaczątki postaw społeczno-moralnych; 9.7.4. Zjawisko dodatnich uczuć u głucho-niewidomych; 9.7.5. Ujemny wpływ silnych emocji na poznanie; 9.8. Rewalidacja głucho-niewidomych; 9.8.1. Nadawanie znaczenia niejasno i nieadekwatnie odbieranym bodźcom; 9.8.2. Stymulowanie impulsów poznawczych; 9.8.3. Dostarczanie korzystnych warunków zewnętrznych do poznawczych eksploracji; 9.8.4. Udostępnienie poznania zmysłami nieuszkodzonymi; 9.8.5. Włączanie się w działalność mechanizmów samosterownych emocjonalno-poznawczych; 9.8.6. Rekapitulacja dyrektyw wymienionego typu; 9.9.Dyrektywy dotyczące uzupełniania brakujących bodźców; 9.9.1. Zmniejszenie izolacji; 9.9.2. Ufność w rewalidatora jako podstawa jego oddziaływania; 9.9.3. Udostępnianie wychowankowi swobody własnej eksploracji; 9.9.4. Znaczenie znajdowania odpowiedniego momentu; 9.9.5. Drogi nawiązywania więzi przez porozumiewanie się; 9.9.6. Organizacja nauczania dzieci głucho-niewidomych w okresie początkowym; 9.9.7. Nauczanie systematyczne w późniejszym okresie; 9.10. Podsumowanie wspólnych dyrektyw dotyczących rewalidacji dzieci głucho-niewidomych; 9.11. Wychowanie zbiorowe głucho-niewidomych; 9.12. Kształcenie zawodowe; 9.13. Pomoce techniczne dla głucho-niewidomych; III. Dzieci i młodzież przewlekle chore: 1. Rozgraniczenie pojęć: rehabilitacja i pedagogika specjalna; 1.1. Teoretyczny nurt powstawania pedagogiki specjalnej, zwłaszcza działu przewlekle chorych; 1.2. Historyczno-społeczny nurt powstawania " terapii wychowawczej " ( rewalidacja chorych ) w Polsce; 1.3. Ogólna charakterystyka pracy pedagoga specjalnego z dziećmi chorymi; 1.4. Geneza koncepcji rehabilitacji; 1.5. Włączenie się pedagogiki specjalnej w nurt rehabilitacji; 2. Organizowanie dziecku choremu bodźców świata zewnętrznego jako podstawowe zadanie terapii wychowawczej; 2.1. Zagadnienie obciążeń wysiłkowych dzieci chorych; 2.1.1. Co warunkuje ogólną wydolność wysiłkową; 2.1.2. Poziom wydolności w stosunku do pewnych sytuacji wysiłkowych; 2.1.3. Siła obciążeniowa lub obciążeniowa bodźców; 2.1.4. Wpływ okoliczności towarzyszących sytuacji obarczeniowej; 2.1.5. Konieczność podnoszenia zasobu sił przez oszczędzanie i pozytywne ich wzmaganie; 2,1,6, Rekapitulacja: zagadnienie uwzględniania poziomów wysiłkowych w praktyce pedagogicznej; 3. Organizacja pracy wychowawczej z punktu widzenia poziomów wysiłkowych; 3.1. Osobowość wychowawcy i jego stosunek do dziecka jako czynnik odciążający i obciążający; 3.1.1. Rola wychowawcy jako zastępcy rodziny; 3.1.2. Wychowawca jako pośrednik między dzieckiem a innymi pracownikami; 3.1.3. Wychowawca jako organizator codziennego życia dziecka; 3.2. Zespoły dziecięce jako czynnik obciążający lub odciążający; 3.2.1. Odciążanie przez właściwie zaplanowany bieg dnia i rytm życia codziennego; 3.2.2. Kontakt z rodziną i rówieśnikami jako czynnik odciążający lub obciążający; 3.2.3. Odciążenie wysiłkowe za pomocą uczynniania; 3.2.4. Ilościowe dostosowywanie wysiłku; 3.2.5. Zmiany jakościowe jednego wysiłku na drugi; 3.2.6. Obciążenie wysiłkowe (uczynnianie ) jako czynnik wzmagania sił odpornościowych; 3.2.7. Pojęcie treningu; 3.2.8. Warunki uczynniania; 3.2.9. Uczynnianie procesów ze względu na patologiczne zahamowania; 3.2.10. Uczynnianie z punktu widzenia potrzeb wychowawczych i rewalidacyjnych; 4. Zestawienie metod rewalidacyjnych w pracy z dziećmi chorymi w zakładach leczniczych; 4.1. Terapia obciążeniowa ( spoczynkowa ); 4.1.1. Terapia za pomocą hamowania sennego; 4.1.2. Terapia najniższego poziomu; 4.1.3. Terapia zmniejszonych obarczeń; 4.1.4. Terapia za pomocą zmiany bodźców uprzednio obciążających na inne; 4.1.5. Terapia obciążeniowa za pomocą uchylania przykrych skojarzeń; 4.1.6. Terapia obciążeniowa za pomocą zwolnienia długotrwałych napięć i hamowań; 4.2. Terapia czynnościowa; 4.2.1. Terapia ruchowa; 4.2.2. Terapia zabawowa; 4.2.3. Terapia zajęciowa; 4.2.4. Terapia obcowania; 5. Uwagi dotyczące organizacyjnych form pracy pedagoga specjalnego w zakładzie leczniczym; 5.1. Nauczanie w ramach form terapii wychowawczej; 5.2. Zajęcia pozalekcyjne jako forma terapii wychowawczej; 5.3. Zajęcia przedszkolne; 6. Uwagi o swoistych potrzebach dziecka kalekiego; 6.1. Obciążenia wysiłkowe związane z kalectwem; 6.2. Wnioski praktyczne dotyczące potrzeb kalek; 6.3. Normowanie pracy układu nerwowego przez czynniki psychiczne; 6.4. Naczelna potrzeba kalek: akceptacja siebie i przez innych; 7. Syntetyczne zestawienie obowiązków rewalidatora dzieci chorych i kalek; 8. Występowanie chorób somatycznych i kalectw; IV. Młodzież niedostosowana społecznie (zagadnienia wybrane): 1. Wprowadzenie - pojęcia ogólne; 2. Zarys czynników wywołujących niedostosowanie społeczne; 2.1. Czynniki zewnątrzpochodne; 2.2. Czynniki wewnątrzpochodne; 3. Zakres występowania niedostosowania społecznego u dzieci i młodzieży; 4. Zarys charakterystyki młodzieży niedostosowanej; 5. Stopnie niedostosowania społecznego i zjawiska współwystępujące; 6. Zarys dziejów wychowania dzieci i młodzieży społecznie niedostosowanej; 7. Aktualny stan opieki wychowawczej i resocjalizacyjnej nad niedostosowanymi społecznie; 7.1. Zestawienie ogólnych dezyderatów resocjalizacyjnych; 7.2. Zagadnienie wpływu środowiska domowego; 7.3. Rola opiekuna społecznego (asystenta społecznego); 7.4. Kurator sądowy; 7.5. Sąd dla nieletnich; 8. Resocjalizacja nieletnich w zakładach wychowawczych i poprawczych; 8.1. Etapy resocjalizacji; Bibliografia; Indeks nazwisk; Indeks rzeczowy; Spis ilustracji