Streszczenie: Słowo wstępne - Stanisław Mauersberg; Rozdział 1. Początki nauczania dzieci upośledzonych i zorganizowanej opieki nad moralnie zaniedbanymi - Leonard Grochowski; 1. Uwarunkowania ideowe i społeczno-polityczne przemian w dziedzinie opiekuńczo-wychowawczej czasów nowożytnych; a) Wpływ odrodzenia, reformacji i reformy katolickiej; b) Rozbudowa instytucji opiekuńczo-wychowawczej; c) Nowe przepisy prawne: opiekuńcze i karne w odniesieniu do nieletnich i młodocianych; d) Wpływ oświecenia i Wielkiej Rewolucji Francuskiej; 2. Początkowe próby nauczania dzieci upośledzonych, osieroconych i moralnie zaniedbanych ( od XVI w. do połowy XVIII w. ); a) Początki nauczania dzieci głuchych, niewidomych, upośledzonych umysłowo; b) Początkowe formy opieki pedagogicznej nad dziećmi osieroconymi, opuszczonymi i moralnie zaniedbanymi; 3. Pierwsze szkoły specjalne ( druga połowa XVIII w. i początki XIX w. ); a) Pierwsze szkoły dla dzieci głuchych; b) Pierwsze szkoły dla dzieci niewidomych; 4. Początkowe formy opieki pedagogicznej nad dziećmi upośledzonymi, chorymi psychicznie i przewlekle chorymi na przełomieXVIII i XIX w.; a) Wpływ badań psychiatrycznych i pionierskie próby rozwiązań opiekuńczo-wychowawczych wobec dzieci upośledzonych umysłowo; b) Pierwsze formy organizowania pomocy opiekuńczo-dydaktycznej dzieciom upośledzonym i przewlekle chorym; 5. Początki pracy wychowawczej z młodzieżą moralnie zaniedbaną i przestępczą na przełomie XVIII i XIX w.; a) Złagodzenie przepisów o odpowiedzialności karnej nieletnich przestępców; b) Instytuty i zakłady opeikuńczo-wychowawcze; 6. Kierunki rozwoju opieki pedagogicznej nad dziećmi biednymi, osieroconymi i opuszczonymi ( druga połowa XVIII i początki XIX w. ); a) Nowe instytucje i zakłady opiekuńczo-wychowawcze; b) Dzieło opiekuńczo-wychowawcze J. H. Pestalozziego i F. E. Fellenberga; Bibliografia; Rozdział 2. Rozwój praktyki i teorii pedagogiki specjalnej w wieku XIX i w poczatkach XX wieku - Wojciech Gasik; 1. Praktyka i teoria kształcenia upośledzonych w wybranych krajach zachodnich; a) System kształcenia i wychowania dzieci głuchychl b) System kształcenia i wychowania dzieci niewidomych; c) System kształcenia i wychowania dzieci upośledzonych umysłowo; d) Przegląd form kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo w wybranych krajach; 2. Polskie zakłady i szkoły dla dzieci upośledzonych w okresie zaborów; a) Szkoły dla dzieci głuchych; b) Szkoły i zakłady dla dzieci niewidomych; c) Szkoły i zakłady dla dzieci lekko upośledzonych umysłowo; Bibliografia; Rozdział 3. Szkoły i zakłady specjalne dla dzieci trudnych w XIX w. i na początku XX wieku - Ewald Jacek Dukaczewski; 1. Wprowadzenie; 2. Szkoły i zakłady dla dzieci trudnych ( przestępczych ) w Europie; 3. Działalność Fryderyka Skarbka i Stanisława Jachowicza; 4. Instytut Moralnej Poprawy Dzieci na Mokotowie; 5. Rozwój prawodawstwa dla nieletnich; 6. Prawo i zakłady dla nieletnich w zaborze rosyjskim; 7. Prawo i zakłady dla nieletnich w zaborze pruskim; 8. Prawo dla nieletnich w zaborze austriackim; 9. System progresywny w wychowaniu moralnie zaniedbanych; Bibliografia; Rozdział 4. Kształcenie nauczycieli szkół i zakładów specjalnych do 1939 r. - Wojciech Gasik; 1. Pierwsze próby kształcenia nauczycieli placówek specjalnych; a) Przyuczenie do zawodu; b) Kursy dla nauczycieli; 2. Początki kształcenia nauczycieli szkół specjalnych w Polsce; 3. Europejskie instytucje kształcące nauczycieli szkól specjalnych; a) Placówki w Budapeszcie, Zurychu i Moskwie; b) Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie; Bibliografia; Rozdział 5. Rozwój kurateli sądowej dla nieletnich - Marian Kalinowski; 1. Powstanie instytucji kurateli sądowej dla nieletnich; 2. System probation; a) Anglia; b) Stany Zjednoczone Ameryki Północnej; 3. System wolności dozorowanej - Liberte surveilleé; a) Belgia; b) Francja; 4. Skandynawskie systemy kurateli sądowej dla nieletnich; 5. Kuratela sądowa dla nieletnich w Niemczech; 6. Powstanie kurateli sądowej dla nieletnich w Polsce; Bibliografia; Rozdział 6. Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna w pierwszej połowie XX wieku - Marian Balcerek; 1. " Stulecie dziecka "; 2. Początki międzynarodowej ochrony praw dziecka; 3. U źródeł współczesnej pedagogiki specjalnej ( idee " nowego wychowania " ); 4. Rozwój szkół i zakładów specjalnych w wybranych krajach; 5. Szkolnictwo specjalne w Polsce. 1918-1939; 6. Rozwój pedagogiki specjalnej; Bibliografia; Rozdział 7. Praca wychowawcza z moralnie zaniedbanymi i nieletnimi przestępcami w Polsce międzywojennej - Wojciech Gasik; 1. Podstawy prawne; 2. Zakłady i szkoły; Bibliografia; Rozdział 8. Dziecko niepełnosprawne w czasie drugiej wojny światowej - Marian Balcerek; 1. Faszyzm wobec ludzi niepełnosprawnych; 2. Eksterminacja dzieci niepełnosprawnych w Polsce; 3. Walka o życie dziecka w czasie okupacji; 4. Skutki wojny i hitlerowskiej okupacji w Polsce; Bibliografia; Rozdział 9. Szkolnictwo specjalne w latach wojny i okupacji ( 1939-1945 ) - Wojciech Gasik; 1. Wprowadzenie; 2. Warunki pracy szkół specjalnych; 3. Postawa nauczycieli szkół specjalnych; Rozdział 10. Kierunki rozwoju praw dziecka, kstzałcenia specjalnego i pedagogiki specjalnej po drugiej wojnie światowej - Marian Balcerek; 1. Prawa dziecka w ONZ-wskim systemie międzynarodowej ochrony praw człowieka; 2. Współczesne tendencje w wychowaniu i kształceniu dzieci niepełnosprawnych; Bibliografia; Rozdział 11. Rozwój szkolnictwa specjalnego i pedagogiki specjalnej w Polsce Ludowej ( od 1973 r. ) - Wojciech Gasiki; 1. Sytuacja szkolnictwa specjalnego w latach 1945-1956; 2. Szkolnictwo i pedagogika specjalna w latach 1956-1973; a) Rozwój systemu kształcenia specjalnego; b) Kształcenie kadr dla placówek specjalnych badania naukowe; c) Szkoła specjalna na początku lat siedemdziesiątych - próby oceny; Bibliografia; Indeks nazwisk; Spis ilustracji